خلاصه کتاب جعبه ابزار بورس

یکی از بسترهای اساسی توسعه ی بازار سرمایه، آموزش و فرهنگ سازی بورس در سطوح مختلف جامعه است. این کتاب دربردارنده ی ابزارهای پر کاربرد رایج فعلی در بورس شامل سهام عادی، اوراق بهادار با درآمد ثابت (اوراق مشارکت و صکوک اجاره)، صندوق های سرمایه گذاری مشترک، صندوق های سرمایه گذاری قابل معامله، اوراق تسهیلات مسکن، اختیار فروش تبعی و آتی سهام است. در خلاصه کتاب جعبه ابزار بورس سعی کرده ایم این ابزارها را به زبان ساده و قابل فهم معرفی کنیم. مطالعه آن به عموم سرمایه گذاران غیرحرفه ای و علاقه مندان آشنایی با بورس پیشنهاد می شود.

سهام عادی چیست؟

 

سهام، مشهورترین ابزار سرمایه گذاری در بازار بورس برای سرمایه گذاری است. افراد با سرمایه گذاری در سهام عادی شرکت ها دارای حق مالکیت می شوند. سرمایه گذاران به میزان سرمایه ی خود در سود شرکت سهیم هستند. برای سرمایه گذاری در سهام عادی لازم است نکات زیر را مد نظر قرار دهید:

• شناخت ساختار بازار سرمایه و نهادهای موجود در آن،
• شناخت قوانین داد و ستد در بازار اوراق بهادار،
• مشخص کردن هدف های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت،
• تعیین میزان ریسک و بازده مورد انتظارِ،
• شناسایی و محاسبه ی ریسک و بازده اوراق بهادار،
• مشخص کردن سبد بهینه، از اوراق بهادار یا دارایی،
• اندازه گیری عملکرد حاصل از سرمایه گذاری.

سرمایه گذاری در سهام می تواند دو نوع بازده ایجاد کند: سود نقدی سهام(Dividend) و عایدات سرمایه ای(Capital Gain).

سود نقدی سهام: مقدار درآمد یا سود نقدی است که پس از تصویب مجمع باید ظرف مدت هشت ماه به دارندگان سهام عادی پرداخت شود. نرخ بازده نقدی هر سهم نیز از تقسیم سود نقدی بر قیمت خرید سهام به دست می آید. در سایت خانه سرمایه ما در مقاله ای به توضیح اینکه DPS چیست پرداخته ایم.

عایدات سرمایه ای: این بخش از عایدات در نتیجه فروش سهام در صورتی به دست می آید که قیمت فروش از قیمت خرید بیشتر باشد.

سود نقدی + (قیمت خرید – قیمت فروش) = بازده کل

سرمایه گذارانی که قصد سرمایه گذاری در سهام عادی را دارند باید یک پرتفوی یا سبدی از سهام تشکیل دهند. یک پرتفوی متشکل از تعداد زیادی سهام، باید فقط ریسک سیستماتیک (ریسک کلی سرمایه گذاری در بورس) داشته باشد. زیرا ریسک های غیرسیستماتیک (ریسک سرمایه گذاری در یک صنعت یا شرکت خاص) با تنوع بخشی در سبد سهام حذف یا خنثی می شود.

اصطلاحات رایج در سهام عادی

نماد معاملاتی: حرف اول نماد برگرفته از صنعتی است که شرکت در آن قرار دارد و بخش دوم نماد، خلاصه ی نام شرکت است.

دامنه ی نوسان: منظور از دامنه ی نوسان، حداکثر افزایش یا کاهشی است که قیمت سهام در یک روز می تواند داشته باشد. در حال حاضر دامنه ی نوسان قیمت سهام در بورس تهران برابر پنج درصد و در فرابورس ایران نیز برابر پنج درصد است.

حجم مبنا: حداقل تعداد سهام یک شرکت که باید در طول روز معامله شود تا قیمت پایانی سهام بر اساس سقف دامنه ی نوسان افزایش یا کاهش یابد.

اوراق مشارکت

 

اگر بخواهیم اوراق بهادار را بر اساس درجه ریسک آن ها معرفی کنیم نخست باید به اوراق مشارکت و صکوک اجاره بپردازیم. افرادی که به هیچ عنوان تمایلی به پذیرش ریسک در بورس ندارند، می توانند اوراق مشارکت یا اوراق اجاره خریداری کنند. اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام یا بی نامی است که به موجب قانون به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین منتشر می شود و به سرمایه گذاری واگذار می شود که قصد مشارکت در اجرای طرح های عمرانی انتفاعی را دارند. اوراق مشارکت را به می توان به دو بخش ساده و مرکب (شامل اوراق مشارکت قابل تعویض و اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام) طبقه بندی کرد. منظور از اوراق مشارکت ساده، اوراقی است که پس از انتشار تغییر صورت نمی دهند و در نهایت به استرداد اصل سرمایه و سود حاصل از به کارگیری آن در پروژه به صاحب ورقه منجر می شود.

اوراق مشارکت قابل تبدیل، اوراق مشارکتی است که قابل تبدیل به سهم در شرکت ناشر است. بدین ترتیب در صورتی که وضع شرکت ناشر به دلیل اقتصادی و سوددهی بهتر از زمان انتشار اوراق مشارکت باشد، می تواند با تبدیل اوراق خود به سهم شرکت مذبور به رابطه خود با شرکت از طریق سهامداری ادامه دهد. اوراق مشارکت قابل تعویض، اوراق مشارکتی است که قابلیت تعویض با سهام سایر شرکت های پذیرفته شده در بورس را دارا است. دولت، شهرداری ها و شرکت های بورسی برای تأمین مالی منابع مالی مورد نیاز جهت اجرای پروژه های عمرانی انتفاعی، اوراق مشارکت منتشر می کنند. لذا سرمایه گذاری در این اوراق علاوه بر دریافت سود مناسب و ایمن توسط سرمایه گذار موجبات آبادانی کشور را نیز فراهم می کند.

اوراق اجاره

 

اوراق اجاره، اوراق بهاداری است که بر اساس عقد اجاره منتشر می شود و بیانگر انتقال حق استفاده از منافع یک دارایی یا مجموعه ای از دارایی ها، در قبال اجاره بها از مالک به شخص دیگری است. مدت قرارداد اجاره مشخص است و اجاره بها را می توان در ابتدای دوره، انتهای دوره یا سررسیدهای ماهانه یا فصلی یا سالانه پرداخت کرد. به طور کلی چهار نوع اوراق اجاره شامل اوراق اجاره تأمین دارایی، اوراق اجاره تأمین نقدشوندگی، اوراق اجاره جهت تشکیل سرمایه شرکت های لیزینگ و اوراق اجاره رهنی می باشد. در حال حاضر دو نوع اول این اوراق از رواج بیشتری در بورس برخوردار است.

اوراق اجاره ی تأمین دارایی: اوراقی است که در آن نهاد واسط یک یا مجموعه ای از دارایی های مورد نیاز بانی (شرکت متقاضی یا مالک نهایی) را به نیابت از سرمایه گذاران، از فروشنده خریداری کرده و به بانی (شرکت متقاضی) اجاره می دهد.

اوراق اجاره تأمین نقدینگی: در این نوع از اوراق اجاره، واسط با واگذاری اوراق به مردم و جمع آوری وجوه به وکالت از طرف سرمایه گذاران، یک دارایی ثابت مشهود از بانی (مالک اولیه) خریداری کرده و مجددا به خود بانی اجاره می دهد.

صندوق های سرمایه گذاری مشترک

 

صندوق های سرمایه گذاری مشترک، نهادی است که منابع مالی را از مردم جمع آوری کرده و در سبد متنوعی از اوراق بهادار سرمایه گذاری می کند. وجود مدیریت حرفه ای، نقدشوندگی، صرفه جویی نسبت به مقیاس و شفافیت از جمله مزیت های سرمایه گذاری در این صندوق ها است.

صندوق های سرمایه گذاری ویژگی های مشترکی دارند که برخی از آن ها به شرح زیر است:

۱٫اعمال مدیریت حرفه ای از طریق کارشناسان مالی و سرمایه گذاری،

۲٫قیمت گذاری روزانه ی واحدهای سرمایه گذاری بر مبنای خالص ارزش روز هر واحد سرمایه گذاری صندوق (NAV)،

۳٫مشارکت واقعی در سود و زیان با عدم تضمین اصل و فرع سرمایه گذاری در صندوق های سهام،

۴٫انعطاف پذیری و برآورده سازی سلیقه ی سرمایه گذاران در انواع متعددی از گزینه های سرمایه گذاری،

۵٫امکان سرمایه گذاری مجدد عایدات در صندوق توسط سهامداران.

در حال حاضر تقسیم بندی های زیر در مورد صندوق های سرمایه گذاری وجود دارد که به مهم ترین آن ها اشاره می کنیم:

الف) از لحاظ اندازه، صندوق ها به دو دسته ی کوچک و بزرگ تقسیم می شوند. در صندوق های سرمایه گذاری در اندازه کوچک، حداقل سرمایه پنج میلیارد ریال و در صندوق های سرمایه گذاری بزرگ حداقل سرمایه پنجاه میلیارد ریال است.

ب) از لحاظ ترکیب دارایی ها، صندوق ها فعلا به سه دسته صندوق سرمایه گذاری سهام، صندوق سرمایه گذاری با درآمد ثابت و صندوق سرمایه گذاری مختلط تقسیم می شوند.

ج) از نظر موضوع فعالیت به چند دسته در اوراق بهادار، طلا و ارز قابل تقسیم است.

تمهیدات لازم به عمل آمده است تا سرمایه گذاری در صندوق ها سودآور باشد. ولی احتمال وقوع زیان در سرمایه گذاری های صندوق همواره وجود دارد. سرمایه گذار باید به ریسک های سرمایه گذاری در صندوق ها از جمله ریسک کاهش ارزش دارایی های صندوق، ریسک نکول اوراق مشارکت، ریسک نوسان بازده بدون ریسک و ریسک تغییرات نرخ ارز توجه داشته باشد.

صندوق های سرمایه گذاری قابل معامله

 

صندوق های سرمایه گذاری قابل معامله (ETF) یک صندوق سرمایه گذاری است که در بورس همانند سهام، قابل معامله است. این صندوق ها وجوه سرمایه گذاران را تجمیع کرده و در ابزارهای مالی مختلفی همچون سهام، اوراق با درآمد ثابت یا ترکیبی از آن ها سرمایه گذاری می کنند. انواع مختلف صندوق های سرمایه گذاری قابل معامله را می توان به صورت زیر طبقه بندی کرد:

–صندوق های قابل معامله سهام: این صندوق ها در دامنه ی گسترده ای از سهام سرمایه گذاری می کنند. بنابراین منافع حاصل از یک پرتفوی متنوع شده را برای سرمایه گذاران خود فراهم می کنند.

–صندوق های قابل معامله بخشی: این صندوق ها به طور خاص در اوراق بهاداری سرمایه گذاری می کنند که یک بخش یا یک شاخص خاص را رهگیری می کند.

–صندوق های قابل معامله ارزی: این صندوق ها در ارزهای متنوع یا شماری از ابزارهای بدهی مبتنی بر ارز، سرمایه گذاری می کنند.

–صندوق های قابل معامله کالایی: این صندوق ها در کالایی خاص یا یک شاخص کالایی سرمایه گذاری می کنند.

–صندوق های قابل معامله نقدشونده: این صندوق ها در بردارنده ی ابزارهای حوزه بازار پول نظیر گواهی سپرده، اسناد خزانه، اپراق مشارکت، انواع صکوک و … هستند.

صندوق های قابل معامله مزایای زیادی دارند از جمله صرفه جویی مالیاتی، هزینه ی پایین اداره ی سبد اوراق بهادار، نقدشوندگی بالا، امکان سرمایه گذاری در یک بخش یا کل بازار با سرمایه ی اندک، حذف شروط جریمه و همین طور مزایای دیگر.

حق تقدم تسهیلات مسکن

 

اوراق تسهیلات مسکن یا تسه، برگه ی امتیاز دریافت تسهیلات خرید یا ساخت مسکن است که متقاضیان با داشتن هر برگه، پانصد هزار تومان تسهیلات می توانند دریافت کنند. تاریخ سررسید این اوراق از زمان انتشار دو سال است.

فرآیند دریافت وام با خرید اوراق تسهیلات

گام اول: مراجعه به یکی از کارگزاران فرابورس و ارائه ی شناسنامه و کارت ملی جهت دریافت کد سهامداری،

گام دوم: واریز وجه خرید اوراق مسکن به حساب کارگزاری و تکمیل فرم سفارش خرید اوراق تسهیلات مسکن،

گام سوم: خرید اوراق توسط کارگزار از بازار فرابورس ایران و تحویل گواهی خرید اوراق مسکن به خریدار (سه روز پس از خرید)،

گام چهارم: مراجعه به بانک مسکن همراه با سند ملک و سند اوراق خریداری شده و ارائه تقاضای دریافت وام،

گام پنجم و در نهایت: طی مراحل کارشناسی بانک مسکن و دریافت تسهیلات در دفترخانه ی اسناد رسمی در زمان انتقال قطعی سند از فروشنده به خریدار است.

اختیار فروش تبعی

 

اختیار معامله اوراق بهاداری است که به دارنده ی آن حق خرید یا فروش یک دارایی خاص را در قیمت معین و در تاریخ مشخص (یا قبل از آن) اعطا می کند. اوراق اختیار فروش تبعی، معامله ای است که بر اساس آن اختیار فروش تعداد مشخصی از سهام پایه به ((قیمت اعمال)) تعیین شده در در ((اطلاعیه عرضه)) در ((تاریخ اعمال)) به خریدار آن داده می شود. قیمت عرضه، قیمتی است که این اوراق با آن قیمت به بازار عرضه می شود و قیمت اعمال، قیمتی است که عرضه کننده تعهد می کند این اوراق را در تاریخ اعمال با آن قیمت تسویه کند. معاملات این اوراق پس از پایان جلسه ی معاملاتی روزانه ی سهم پایه به مدت سی دقیقه و به روش حراج پیوسته انجام می شود.

فرآیند اعمال اوراق اختیار فروش تبعی

  در صورتی که قیمت پایانی سهم پایه در روز اعمال بزرگ تر یا مساوی قیمت اعمال شده، اوراق اختیار فروش تبعی قابل اعمال نیست.

 

در صورتی که قیمت پایانی سهم پایه در روز اعمال از قیمت اعمال کمتر باشد، اعمال اوراق اختیار فروش تبعی منوط به ارائه درخواست اعمال از سوی سهامدار و از طریق کارگزاری به بورس حداکثر تا ساعت ۱۳ روز اعمال خواهد بود.

 

در صورت ارائه ی درخواست اعمال طی مهلت مقرر به بورس اقدامات زیر حسب مورد، طبق اطلاعیه ی عرضه انجام خواهد شد:

 

• انتقال سهم به قیمت اعمال، از دارنده ی اوراق اختیار فروش تبعی به عرضه کننده.
• پرداخت مابه التفاوت قیمت اعمال و قیمت پایانی سهم پایه به دارنده ی اوراق اختیار فروش تبعی به صورت نقدی یا از طریق واگذاری سهم پایه از عرضه کننده به دارنده ی اوراق اختیار فروش تبعی.

قرارداد آتی سهام

 

قرارداد آتی سهام به زبان ساده، قراردادی است که در آن خریدار متعهد می شود که:

*تعداد مشخصی از سهام مشخصی را با قیمت مشخصی در تاریخ مشخصی در آینده از فروشنده بخرد؛

*یا فروشنده متعهد می شود که تعداد مشخصی از سهام مشخصی را با قیمت مشخصی در تاریخ مشخصی در آینده به خریدار بفروشد. بنابراین قرارداد آتی، قراردادی است که در آن فروشنده تعهد می کند در سررسید تعیین شده،  تعداد معینی از سهم پایه را به قیمتی که در زمان انعقاد قرارداد تعیین می شود بفروشد و در مقابل، خریدار متعهد می شود آن سهام را در تاریخ سررسید خریداری کند.

فرآیند و ساز و کار قرارداد آتی

مرحله اول: سرمایه گذار برای خرید یک قرارداد آتی باید ابتدا با مراجعه به دفتر کارگزاری و ارائه ی مدارک احراز هویت درخواست فعال سازی کد معاملاتی در سامانه ی معاملات بازار آتی را بدهد.

مرحله دوم: شامل واریز مبلغ وجه تضمین اولیه به حساب کارگزار و وارد کردن سفارش به سیستم توسط کارگزار و انجام معامله.

مرحله سوم: حساب مشتری بر اساس قیمت های تسویه به طور روزانه تعدیل می شود. برای مثال در صورت داشتن موقعیت باز خرید و افزایش در قیمت تسویه به اندازه ی تغییر قیمت به حساب اضافه و در صورت داشتن موقعیت باز فروش و افزایش در قیمت تسویه این تغییر از حساب کسر می شود.

مرحله چهارم: در صورت باز بودن موقعیت تا پایان آخرین روز معاملاتی، دارنده ی اختیار وارد دوره ی تسویه و تحویل می شود. ورود به این دوره به معنای پرداخت نیم درصد ارزش قرارداد به عنوان کارمزد تسویه است.

تفاوت سهام و قرارداد آتی

در سهام کل ارزش در زمان خرید پرداخت می شود، درحالیکه در قرارداد آتی سهام، تنها بیست درصد از ارزش آن به عنوان وجه تضمین سپرده می شود.

در سهام، سهامدار شریک شرکت محسوب می شود، در حالیکه دارنده ی قرارداد آتی متعهد است که سهام را در تاریخ مشخص و قیمت معین خریداری کند.

در سهام مشارکت سهامدار بدون سررسید است، درحالیکه در قرارداد آتی سهام تعهد وی مبنی بر خرید سهام دارای سررسید کوتاه مدت است.

در سهام، سهامدار در مجمع شرکت حق رأی دارد و سود دریافت می کند، درحالیکه در قرارداد آتی سود(زیان) خریدار به طور روزانه به حساب وی منظور می شود و کسب سود بر خلاف بازار سهام منوط به بستن موقعیت و خروج از بازار نیست.

در سهام تنها در زمان فروش سهم از سود(زیان) ناشی از تغییرات قیمت سهام منتفع(متضرر) می شود، در حالیکه دارنده ی قرارداد آتی سود تقسیمی شرکت را دریافت نمی کند و موقعیت وی به طور روزانه تعدیل می شود.

 

مؤلف: سید صادق بحرینی ، حسین محسنی