بخش دوم: شاخص ها
در بخش اول بررسی روند تحولات بازار سرمایه، به مقایسه چگونگی رشد آن با سه بازار اصلی ارز، طلا و مسکن پرداخته شد. در دوساله منتهی به مردادماه ۱۳۹۸، بهای طلا در بازار تهران ۲۴۵ درصد، بهای طلای جهانی ۲۰ درصد، قیمت دلار بازار آزاد ۲۰۰ درصد، میانگین بهای ساختمان مسکونی تهران حدود ۲۰۰ درصد، شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران ۲۰۵ درصد و ارزش جاری بورس اوراق بهادار تهران ۱۹۵ درصد رشد داشت. چهار بازار ارز، طلا، مسکن و سرمایه در ایران کم و بیش همراه با یکدیگر رشد یافته اند، با این تفاوت که طلا از رشد جهانی نیز تأثیر مثبت پذیرفته است و بازار سهام با تأخیر نسبت به بازارهای دیگر حرکت خود را آغاز کرده است. تا نیمه شهریورماه سال جاری، شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران ۱۰ درصد بیش از بازارهای ارز و مسکن رشد یافته است که بخش مهمی از آن به التهاب بازار و خریداران و تشکیل حبابهای قیمتی ارتباط دارد.
انواع شاخص ها
شاخص معیاری است که اندازه و تغییرات یک واحد سنجش اقتصادی یا مقدار عددی یک متغیر یا گروهی از متغیرها را نشان می دهد. در بازار سرمایه، شاخص معیار کل سهام یا سهام منتخب (یک صنعت یا یک گروه از سهام) است که در آن بازار معامله می شود و میانگین تغییرات قیمت یا ارزش کل سهام را نشان می دهد. در مقایسه شاخص ها نمی توان مستقیماً ارقام یک شاخص را با دیگر شاخص ها مقایسه کرد و معمولاً تغییرات دوره ای شاخص ها با یکدیگر مقایسه یا تجزیه و تحلیل می شود. برای مقایسه روند تغییرات دو یا چند شاخص می توان یک سال (زمان) پایه با مقدار یکسان را انتخاب و با محاسبه و مقایسه مقدار شاخص ها بر اساس این سال پایه روند تغییرات آن ها را بررسی کرد. برای مثال در اینجا «شاخص کل» و «شاخص ۳۰ شرکت بزرگ» بررسی می شوند. در ابتدای فروردین ماه سال ۱۳۹۷ شاخص کل ۹۶۴۲۶ واحد و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ ۴۲۹۲ واحد بود که در پایان مردادماه سال ۱۳۹۸، این دو شاخص به ترتیب به ۲۶۶۱۲۷ و ۱۱۴۳۷ واحد صعود کردند. در این دوره شاخص کل ۱۷۶ درصد و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ ۱۶۶ درصد رشد کرده اند. با توجه به پایه سنجش کاملاً متفاوت دو شاخص کل و ۳۰ شرکت بزرگ روشن است که امکان مقایسه روند تغییرات آن ها وجود ندارد و فقط می توان نرخ تغییرات (رشد یا کاهش آن ها) را مقایسه کرد.
سؤال این است که برای مقایسه روند تغییرات دو یا چند شاخص متفاوت چه می توان کرد. یک روش ساده و کارآمد این است که برای مقادیر سال (زمان) پایه دو یا چند دوره شاخص موردنظر عدد ۱۰۰ در نظر گرفته شود و مقادیر دوره بر مبنای عدد ۱۰۰ محاسبه شوند. در اینجا عدد پایه شاخص هر دو شاخص کل و ۳۰ شرکت بزرگ برای پنجم فروردین ۱۳۹۷، مقدار یکسان ۱۰۰ در نظر گرفته می شود و مقادیر بعدی نسبت به عدد ۱۰۰ محاسبه می گردند. در پایان مهرماه ۱۳۹۷ شاخص کل به ۱۸۷۷۷۹ واحد (بر اساس شاخص پایه ۱۰۰ در پنجم فرودین ۱۳۹۷ به ۱۹۵ واحد) و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ به ۹۴۲۰ واحد (بر اساس شاخص پایه ۱۰۰ در پنجم فرودین ۱۳۹۷ به ۲۱۹ واحد) رسید. شاخص ۳۰ شرکت بزرگ در نیمه دوم سال ۱۳۹۷ به میزان قابل توجهی از شاخص کل بورس جلو افتاد، اما در نیمه اول سال ۱۳۹۸، نه تنها فاصله بین این دو شاخص از بین رفت که حتی در پایان مردادماه ۱۳۹۸، شاخص ۳۰ شرکت بزرگ از شاخص کل بورس کمی عقب افتاد. این بررسی اجمالی نشان می دهد که صرف توجه به تغییرات شاخصها در پایان یک دوره نسبت به ابتدای آن، به تنهایی همه ماجرا و جزئیات آن را بیان نمی کند و با معادل سازی پایه شاخصها (مقادیر) در ابتدای دوره موردنظر، اطلاعات و خروجی های کامل تری حاصل می شود. در نمودارهای «شاخص کل و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ بورس در دوره فروردین ۱۳۹۷ تا مرداد ۱۳۹۸» و «شاخص کل و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ بورس در دوره فروردین ۱۳۹۷ تا مرداد ۱۳۹۸ بر پایه فروردین ۱۳۹۷»، نتیجه استفاده از سال (زمان) پایه برای معادل سازی دو شاخص در یک دوره نشان داده شده است.
شاخص های بازار سرمایه
شاخص های بازار سهام روشی برای اندازه گیری کل یا بخشی از بازار سهام است. این شاخصها نشان دهنده روند عمومی قیمت سهام کل یا گروهی منتخب از شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار است. از شاخص کل و سایر شاخص های بورس اوراق بهادار تهران می توان برای سنجش عملکرد سهام و صندوق های سرمایه گذاری استفاده کرد. باید دقت داشت که افزایش (کاهش) شاخص کل یا شاخص یک گروه از سهام، به مفهوم سوددهی (زیاندهی) کلیه سهام یا یک گروه از سهام نیست. شاخص های گروه های صنعت یا گروه شرکت های بورسی دارای روند و چگونگی تغییرات کاملاً متفاوت و معمولاً مستقل هستند. به عنوان مثال، در چند سال اخیر شاخص بورس و ارزش بازار شرکت های پتروشیمی، فلزات اساسی و معدنی دارای رشد بالاتر و وضعیت بهتر و شرکت های خودرویی و بانک ها دارای رشد پایین تر هست. در اینجا به معرفی و بررسی روند تغییرات اجمالی شاخص های گروه شرکت ها و صنایع مهم بورس اوراق بهادار تهران پرداخته می شود.
شاخص کل بورس
شاخص کل که همان شاخص قیمت و بازده نقدی است، همواره به عنوان شاخص بورس اوراق بهادار تهران بیشترین کاربرد را در رسانه ها و فعالان و سرمایهگذاران بازار سرمایه دارد. در محاسبه شاخص کل سهام شرکت ها متناسب با وزن آن ها تأثیر می گذارد و درنتیجه میانگین بازدهی (قیمت و بازده نقدی) سرمایهگذاران در بورس را نشان می دهد. در شاخص کل شرکت های بزرگ تر و با سرمایه بالاتر تأثیر بیشتری دارند.
شاخص کل هم وزن
در محاسبه شاخص کل، شرکت های بزرگ دارای تأثیر به مراتب بالاتری نسبت به شرکت های کوچک و متوسط هستند و درنتیجه امکان دارد در مواقعی که اغلب شرکت ها در شرایط کاهش (افزایش) ارزش سهام قرار دارند، به واسطه افزایش (کاهش) شاخص قیمت چند شرکت بزرگ و خیلی بزرگ، شاخص کل مثبت (منفی) گردد. در شاخص کل هم وزن کلیه شرکت ها صرف نظر از اندازه و ارزش آن ها، به یک میزان در محاسبه شاخص اثر می گذارند و نوسانات شرکت های کوچک به اندازه شرکت های بزرگ در محاسبه شاخص منظور می گردد.
روند شاخص کل و شاخص کل هم وزن در دو سال گذشته
در دوره فروردین ماه ۱۳۹۷ تا مردادماه ۱۳۹۸، شاخص کل با ۱۷۶ درصد رشد از ۹۶۴۲۶ به ۲۶۶۱۲۷ واحد و شاخص کل هم وزن با ۳۱۷ درصد رشد از ۱۷۲۹۵ به ۷۲۱۷۵ واحد صعود کرد. در این دوره شاخص کل هم وزن ۵۱ درصد بیش از شاخص کل افزایش یافت. با توجه به نمودار «شاخص کل و شاخص کل هم وزن بورس (بر پایه فروردین ۱۳۹۷=۱۰۰)»، دو شاخص کل و کل هم وزن در سال ۱۳۹۷ کم و بیش همراه با یکدیگر رشد کردند، اما از ابتدای سال ۱۳۹۸، سرعت رشد شاخص کل هم وزن از شاخص کل پیشی گرفت.
در دوساله منتهی به مردادماه ۱۳۹۸، شاخص کل با ۲۲۳ درصد افزایش از ۸۲۳۷۲ به ۲۶۶۱۲۷ واحد و شاخص کل هم وزن با ۳۰۷ درصد افزایش از ۱۷۷۰۳ به ۷۲۱۷۵ واحد بالغ گردید. در این دوره دوساله شاخص کل هم وزن ۲۶ درصد بیش از شاخص کل بالا رفت. نمودار «شاخص کل و شاخص کل هم وزن بورس (بر پایه مرداد ۱۳۹۶=۱۰۰)» نشان می دهد که شاخص کل هم وزن تا پایان سال ۱۳۹۷ از شاخص کل رشد کمتری داشت، اما از ابتدای سال ۱۳۹۸، شاخص کل هم وزن از شاخص کل پیشی گرفت.
جمع بندی دو نمودار شاخص کل و شاخص کل هم وزن بورس بر پایه فروردین ۱۳۹۷ و مرداد ۱۳۹۶، حاکی از این است که در سال ۱۳۹۶، شاخص کل هم وزن رشد کمتری نسبت به شاخص کل داشت و در سال ۱۳۹۷ همراه با شاخص کل رشد پیدا کرد؛ اما در پنج ماهه اول سال ۱۳۹۸، شاخص کل هم وزن از رشد به مراتب بالاتری نسبت به شاخص کل برخوردار بود.
نکته آموزشی
مقایسه دو نمودار شاخص کل و شاخص کل هم وزن بورس بر پایه فروردین ۱۳۹۷ و مرداد ۱۳۹۶، نشان می دهد که:
- با معادل سازی شاخصها بر پایه یک زمان (روز، ماه یا سال) یکسان، به اطلاعات کامل تری و با جزئیات بیشتری ازآنچه در طی یک دوره رخ داده، می توان دست یافت.
- انتخاب زمان پایه دارای اهمیت است، چنان چه با تغییر زمان پایه از فروردین ۱۳۹۷ به مرداد ۱۳۹۶، نتایج تغییر کرد؛ بنابراین انتخاب زمان پایه (روز، ماه یا سال) خیلی مهم است. برای کسب نتیجه دقیق تر و مستقل از تغییرات کوتاه مدت، می توان میانگین ماهانه، فصلی یا سالانه را به عنوان زمان پایه انتخاب کرد.
بررسی روند رشد شاخص کل و شاخص کل هم وزن بورس در دو سال اخیر نشان می دهد که در سال ۱۳۹۶ میزان رشد گروه شرکت های بزرگ و خیلی بزرگ بیش از گروه شرکت های متوسط بود، اما این دو گروه شرکت ها از نرخ رشد کم و بیش یکسانی در سال ۱۳۹۷ برخوردار بودند. در پنج ماهه اول سال ۱۳۹۸، روند کاملاً تغییر کرد و سرعت رشد شاخص شرکت های متوسط به مراتب بیش از شرکت های بزرگ و خیلی بزرگ بود. در این پنج ماهه رشد شاخص شرکت های متوسط ۵۰ درصد بیش از شرکت های بزرگ و خیلی بزرگ بود.
نتیجه گیری
وضعیت رشد و صعود هم شاخص کل و هم شاخص کل هم وزن در یک سال و نیم اخیر نشان می دهد که افزایش قیمت سهام از یک روند عمومی و کم و بیش فراگیر برخوردار است و مختص چند رشته یا صنایع خاص نیست. شرایط تحریمی کشور و از سوی دیگر کاهش ارزش ریال به یک – سوم نشان می دهد که صعود شاخص های بورس و قیمت های سهام شرکت ها در واکنش به تعدیل باارزش پول ملی صورت می گیرد، بنابراین سرمایه گذاران بایستی متوجه و مراقب حباب هایی که در شهریورماه سال ۱۳۹۸ در بازار سرمایه شکل می گیرد، باشند.
مهم ترین عوامل موفقیت برای فعالیت در بازارها که از روند رشد بازارها و صعود شاخص های قیمتی در دو سال اخیر می توان نتیجه گیری کرد، به شرح زیر است:
- فعالیت بر اساس تخصص و تجربه (دانش و اطلاعات) در بازارها و به کارگیری مشاورین معتبر و مجرب
- اجتناب از تقلید رفتار اشتباه و احساسی خریداران عادی (خرید در زمان صعود قیمت ها و فروش در زمان نزول قیمت ها)
- تغییر جهت فعالیت در زمان درست و به موقع و استفاده از تأخیر فاز دوره رشد بازارهای مختلف در هنگام شتابگیری تحولات قیمتی
- تشکیل سبد سرمایه (ارز، طلا، املاک و سهام)
- تشکیل سبد سهام (سهام صنایع و شرکت های مختلف)
- بهره گیری از ظرفیت های سبد سرمایه ای کالاهای اساسی و مواد اولیه صنعتی (مانند مواد پتروشیمی و آهن و فولاد) که البته برای متصدیان این کالاها بیشتر قابل استفاده است.
- در بازار سرمایه سرمایه گذارانی که دارای تجربه و تخصص لازم هستند یا از مشاورین مجرب و متخصص بهره می گیرند، در تحولات قیمتی هفت فصل گذشته از سودآوری بیشتر نسبت به سرمایه گذاران در بازارهای ارز و طلا برخوردار شده اند.
