قرارداد سوآپ یا سواپ چیست؟

سوآپ (SWAP) چیست؟

سوآپ در لغت به معنای معامله پایاپاى، معاوضه، عوض کردن، مبادله کردن و جانشین کردن آمده و در اصطلاح، توافقی بین دو طرف برای معاوضه جریان نقدی در آینده (با دو نوع پرداخت متفاوت) است. اولین سواپ در سال ۱۹۸۱ میلادی بین شرکت IBM و بانک جهانی صورت گرفت. هرچند سابقه طراحی و ابداع سوآپ (swaps) نسبت به سایر مشتق های مالی کمتر است، اما اهمیت آن کم نیست. به عبارت دیگر، چنانچه اندازه بازار سوآپ را موردتوجه قرار دهیم، شاید بتوان آن را نسبت به سایر مشتق های مالی پراهمیت تر دانست. درواقع، سوآپ توافقی است بین دو طرف تا مجموعه ای از جریان های نقدی آتی را با یکدیگر معاوضه کنند. در اکثر مواقع، یک طرف سواپ مبالغی را برحسب یک متغیر تصادفی نظیر نرخ بهره، نرخ ارز، بازده سهام و یا قیمت یک کالا پرداخت می نماید. این پرداخت ها به پرداخت های متغیر (variable) یا شناور (floating) موسوم است. طرف دیگر سوآپ ممکن است مبالغی را به صورت ثابت و یا شناور بر پایه یک متغیر تصادفی دیگر پرداخت نماید. در حالی که در قراردادها و پیمان های آتی و نیز اختیار معامله از عبارت خریدار و فروشنده برای طرفین معامله استفاده می گردد، در مورد سوآپ چنین ادبیاتی چندان رایج نیست. در عوض، در سواپ یک طرف معامله به عنوان پرداخت کننده برحسب نرخ شناور (یا متغیر) و طرف دیگر به عنوان پرداخت کننده برحسب نرخ ثابت شناخته می شود. البته، در برخی از قراردادهای سوآپ، هر دو طرف معامله برحسب نرخ شناور به طرف مقابل پرداخت می نمایند.

ویژگی های قراردادهای سوآپ

معمولاً قراردادهای سوآپ شامل یک مجموعه از جریان های نقدی است. درواقع، سواپ حالت کلی تر پیمان های آتی است که در آن به جای یک پرداخت با مجموعه ای از پرداخت ها مواجه هستیم.  بنابراین، می توان سوآپ را به عنوان مجموعه ای از پیمان های آتی در نظر گرفت. در هنگام انعقاد سوآپ هیچ پولی بین طرفین معامله ردوبدل نمی شود. بنابراین، ارزش سواپ در زمان شروع آن معادل صفر است. البته سوآپ های ارزی از این قاعده مستثنی هستند، در سوآپ های ارزی طرفین معامله در هنگام انعقاد سوآپ، مبلغ فرضی قرارداد (notional principal) را برحسب ارزهای مختلف با یکدیگر رد و بدل می کنند. همانطور که پیشتر اشاره شد، در سوآپ طرفین معامله مجموعه ای از جریان های نقدی را معاوضه می کنند، بنابراین ما با تاریخ های پرداخت یا تاریخ های تسویه (settlement date) متعدد سر وکار داریم. به دوره زمانی بین دو تاریخ تسویه، دوره تسویه (settlement period) می گویند. به استثنای سوآپ های ارزی، در دیگر انواع سوآپ، مبالغی که در تاریخ های تسویه بین طرفین سوآپ ردوبدل می شود برحسب ارز یکسان است.  بنابراین، طبیعی است که طرفین سوآپ، خالص مبالغ پرداختی را ردوبدل نمایند. در مورد سوآپ ارزی، مبالغ پرداختی در تاریخ های تسویه برحسب ارزهای مختلف می باشد، درنتیجه هر یک از طرفین سوآپ به صورت مجزا مبالغی را برحسب ارز موردنظر پرداخت می نماید و تسویه خالص کاربردی ندارد. تسویه قراردادهای سوآپ معمولاً به صورت نقدی است، تحویل فیزیکی دارایی پایه در مورد قراردادهای سوآپ کمتر است. قراردادهای سوآپ همیشه دارای یک تاریخ خاتمه (termination date) مشخص می باشد. در تاریخ خاتمه آخرین پرداخت توسط طرفین سوآپ صورت می گیرد. تاریخ خاتمه را می توان مشابه تاریخ انقضاء در سایر انواع قراردادهای مشتقه در نظر گرفت. قراردادهای سوآپ در بازار خارج از بورس و برحسب نیازهای خاص طرفین قرارداد معامله می شود. مشابه سایر قراردادهای مشتقه خارج بورسی، قراردادهای سوآپ نیز در معرض ریسک نکول قرار دارد. هر بار که یکی از طرفین سوآپ نسبت به انجام تعهد خود مبنی بر پرداخت مبلغی که بر عهده اوست به طرف مقابل قصور کند، این ریسک عینیت می یابد. درواقع می توان گفت، قراردادهایی همچون سوآپ در معرض ریسک اعتباری هستند.

خاتمه دادن به سوآپ

همان طور که قبلاً اشاره شد، سوآپ دارای یک تاریخ خاتمه یا تاریخ انقضای مشخص است. در برخی موارد ممکن است یکی از طرفین سوآپ تمایل داشته باشد تا زودتر از تاریخ انقضاء از سواآپ خارج شود. این امر مشابه آن است که شخص دارنده اوراق قرضه بخواهد قبل از سررسید اوراق، آن را بفروشد و یا اینکه دارنده اختیار معامله بورسی و یا قرارداد آتی بخواهد قبل از تاریخ انقضاء آن را بفروشد. خروج از سوآپ قبل از تاریخ انقضاء به شیوه های مختلف امکان پذیر است. قرارداد سواپ برحسب ارزش فعلی خالص جریان های نقدی آتی که طرفین باید در آینده ردوبدل کنند دارای ارزش بازاری معینی بوده که در طول عمر سوآپ قابل محاسبه است. به عنوان مثال، اگر ارزش بازاری سواپ برای یکی از طرفین معامله ۱۲۵ هزار دلار باشد، وی می تواند در صورت موافقت طرف مقابل با دریافت مبلغ مذکور از وی، به قرارداد خاتمه بخشد. این روش موجب می شود تا قرارداد سوآپ برای هر دو طرف پایان پذیرد. در هر صورت، خاتمه دادن به قرارداد سواپ به شیوه اخیر نیازمند جلب موافقت طرف مقابل قرارداد است. در هنگام عقد قرارداد سوآپ می توان چنین رویکردی را برای خاتمه زودتر از موعد سوآپ پیش بینی نمود. رویکرد دیگری که برای خاتمه زودتر از موعد قرارداد سوآپ رایج است، ورود به یک قرارداد سواپ جدید با موقعیت معکوس است. برای مثال، شرکتی را در نظر بگیرید که وارد یک قرارداد سوآپ شده و متعهد است درازای دریافت مبالغی برحسب نرخ لایبور، مبالغ ثابتی را بر پایه نرخ بهره ۵ درصد به طرف مقابل قرارداد پرداخت نماید. بهره ثابت پرداختی توسط شرکت در ۱۵ ژانویه هرسال انجام شده و مبالغ شناور در ۱۵ جولای دریافت می شود. در حال حاضر سه سال تا تاریخ انقضای قرارداد باقیمانده است و شرکت مورداشاره علاقه مند است که به قرارداد مذکور خاتمه بخشد.

برای این منظور وی می تواند وارد یک قرارداد سوآپ جدید با موقعیت معکوس شود. بدین ترتیب که طی یک قرارداد سو آپ سه ساله، بهره ثابت را دریافت و بهره شناور را پرداخت نماید. در قرارداد جدید، شرکت متعهد می شود به مدت سه سال و در تاریخ ۱۵ جولای هرسال نرخ بهره لایبور (نرخ لایبور (London Inter Bank Offered Rate=LIBOR) عبارت است از میانگین نرخ بهره بین بانکی که بانک ها در کوتاه مدت به یکدیگر وام می دهند). را به طرف مقابل پرداخت نموده و در عوض در ۱۵ ژانویه، نرخ بهره ثابت موردتوافق را دریافت کند. نرخ بهره ثابت در قرارداد سوآپ جدید مطابق شرایط روز بازار در تاریخ انعقاد سوآپ تعیین شده و ممکن است با نرخ ۵ درصد تعیین شده در قرارداد قبلی متفاوت باشد.  در هر صورت، مبالغ دریافتی و پرداختی برحسب نرخ لایبور با یکدیگر خنثی شده و شرکت صرفاً باید مبالغ ثابت مشخصی را برحسب مابه التفاوت دو نرخ بهره ثابت تعیین شده در دو قرارداد دریافت یا پرداخت نماید.  بنابراین، ریسک شرکت در برابر نوسانات نرخ بهره لایبور به طور کامل از بین می رود اما ریسک نکول طرف مقابل همچنان پابرجاست زیرا هر دو قرارداد سوآپ موردبحث کماکان به قوت خود باقی هستند. روش سوم خاتمه دادن به قرارداد سوآپ آن است که آن را به طرف سومی بفروشیم.  حالتی را در نظرگیرید که یک شرکت دارای یک قرارداد سو آپ به ارزش ۷۵ هزار دلار است. این شرکت می تواند در صورت جلب نظر و موافقت طرف مقابل قرارداد، شخص ثالثی را پیدا نماید و تعهد خود را به قیمت ۷۵ هزار دلار به وی واگذار نماید. رویکرد اخیر، چندان رایج نیست. روش دیگری که برای خروج زودتر از موعد از قرارداد سوآپ وجود دارد استفاده از اختیار معامله بر روی سوآپ (swaption) است. اختیار معامله بر روی سوآپ نوعی اختیار معامله است که دارایی پایه آن یک قرارداد سواپ است. دارنده اختیار معامله بر روی سواپ نسبت به ورود به سوآپ موضوع قرارداد مخیر است و می تواند از طریق این ابزار، اختیار ورود به یک قرارداد سوآپ معکوس را برای خود حفظ نماید.

انواع قراردادهای سوآپ

دارایی پایه سوآپ می تواند نرخ ارز، نرخ بهره، سهام، کالا و… باشد. در ادامه به معرفی اجمالی انواع مختلف قراردادهای سوآپ می پردازیم:

سوآپ نرخ بهره (interest rate swap)

در سوآپ نرخ بهره، طرفین قرارداد مبالغ بهره را برحسب ارز مشابه معاوضه می نمایند. در این نوع از سوآپ مبلغ اسمی قرارداد برای دو طرف قرارداد یکسان بوده و تسویه به صورت خالص انجام می شود. در سوآپ نرخ بهره دو حالت ممکن است:  در حالت اول، دو طرف قرارداد مبالغ بهره را برحسب بهره متغیر پرداخت می کنند. اما در حالت دوم، یکی از طرفین قرارداد برحسب بهره ثابت و دیگری برحسب بهره متغیر پرداخت می نماید. برخلاف سوآپ ارزی که پرداخت بهره ثابت برای دو طرفین قرارداد ممکن بود، در مورد سوآپ نرخ بهره چنین حالتی بی معنی خواهد بود زیرا با یکسان بودن ارز، این حالت منجر به مبادله جریان های نقدی کاملاً یکسان خواهد شد. ضمناً، در سوآپ نرخ بهره نیازی به مبادله مبلغ اسمی قرارداد در تاریخ انعقاد و اختتام سوآپ نیست، زیرا با ارز یکسان سروکار داریم. فرض کنید یک شرکت از بانکی وام گرفته است و نرخ آن براساس لایبور به علاوه درصد ثابتی است، ازآنجایی که نرخ لایبور متغیر است، شرکت برای پوشش ریسک خود، وارد قرارداد سواپ با بانک دیگری می گردد که در بازار سواپ فعال است و طبق آن قرارداد، مبالغ ثابتی را پرداخت و نرخ لایبور را دریافت می کند، در این مثال شرکت مذکور از یک سو با بانکی که وام گرفته طرف است و از سویی دیگر با بانکی که در بازار سواپ فعال است، ولی برآیند کلی این دو، این خواهد بود که نرخ لایبور را مستقیماً از یکی از بانک ها دریافت و به دیگری پرداخت می کند، درواقع ریسک تغییرات نرخ لایبور را پوشش داده و پرداخت هایش را در دو طرف به پرداخت های ثابت تبدیل می کند.

سوآپ سهام (equity swaps)

در سوآپ سهام، طرفین قرارداد مبالغی را برحسب بازده سهام یا شاخص سهام معاوضه می نمایند. سواپ سهام به گونه ای طراحی شده که علاوه بر بازده حاصل از سود نقدی، بازده ناشی از منفعت سرمایه ای (capital gain) را نیز شامل می شود. سوآپ سهام معمولاً توسط مدیران پرتفوی مورد استفاده قرار می گیرد. قراردادی را در نظر بگیرید که درازای دریافت مبلغی ثابت، بازده شاخص s&p500 پرداخت شود، منظور از بازده نیز تغییرات شاخص مذکور در بازه ی زمانی مشخص است، بدیهی است که هردو نرخ در مبلغ ثابت قرارداد ضرب شده و جریانات نقدی پرداختی و دریافتی را حاصل می کند.

سوآپ ارزی (currency swaps)

در سوآپ ارزی، طرفین قرارداد مبالغ بهره را برحسب ارزهای مختلف ردوبدل می کنند. این روش به طرفین معامله کمک می کند تا در مقابل ریسک نوسانات نرخ ارز مقاوم تر بوده و آن را بهتر مدیریت کنند. در ۱۹۹۰، معمول ترین شکل سواپ، سواپ ارز ثابت- ثابت (fixed-for-fixed) بود که به صورت سواپ Plain Vanilla (رایج ترین نوع سوآپ) شناخته می شد. تحت این سوآپ ارز، گردش نقدینگی سواپ براساس گردش نقدینگی آتی دو ارز متفاوت است  که شامل مبادله میان دو طرف معامله نرخ ثابت بهره در یک نرخ ارز در معاوضه با نرخ ثابت بهره در نرخ ارز دیگری است. درواقع، شرکت A متعهد به پرداخت نرخی ثابت براساس یک نوع ارز و شرکت B متعهد به پرداخت نرخی ثابت بر اساس ارزی دیگر است. یک شکل معمول دیگر از سواپ، سواپ ارزی ثابت-شناور (fixed-for-flow) است. تحت این قرارداد، یکی از جریان های پرداخت در نرخ ثابت یک ارز قرارگرفته، در حالی که جریان پرداخت دیگر، براساس نرخ شناور ارز دیگر قرار می گیرد. درواقع، شرکت A متعهد به پرداخت نرخ ثابتی طبق یک نوع ارز و شرکت B متهد به پرداخت نرخی شناور بر اساس ارزی متفاوت است. یکی دیگر از انواع سواپ، سواپ ارز شناور-شناور (flow-for-flow) است. در این حالت هر دو طرف جریان پرداختی براساس نرخ های شناور ارزهای مورد قرارداد است. درواقع، شرکت A متعهد به پرداخت نرخ شناوری براساس یک نوع ارز و شرکت B نیز متعهد به پرداخت نرخی شناور بر اساس ارزی دیگر است. یک نوع دیگر از سواپ ارز که بسیار شایع و معمول است، سواپ ارز غیرهمسان (Cross-Currency Swap) است و آن توافقی است برای سواپ نرخ بهره ثابت در یک ارز، با نرخ بهره متغیر در یک ارز دیگر.

سوآپ نرخ بازده کل (Total Return Swap or Total Rate Of Return Swap: TRORS)

شیوه دیگر انجام سواپ ، سواپ نرخ بازده کل می باشد که در آن، طرفین معامله، یک دارایی را بصورت دارایی پایه یا معیار انتخاب کرده و توافق می کنند که یکی از طرفین بهره متعلقه به آن دارایی پایه و هر نوع افزایش یا کاهش ارزش آن دارائی را صاحب شود و طرف مقابل نیز وجوه ثابت یا شناوری را از طرف مقابل دریافت کند که بطور معمول هیچ گونه ارتباطی با دریافتی های طرف اول ندارد. در حقیقت، این نوع سواپ ، به طرف دوم اجازه می دهد تا دارائی اش را در برابر نوسان های ارزش، پوشش دهد و طرف نخست نیز می تواند بدون اینکه دارائی را وارد ترازنامه اش بکشد، از عایدات اقتصادی آن بهره مند شود. بدین ترتیب، سواپ بازده کل، دو کارکرد اصلی دارد؛ یکی کاهش ریسک اعتباری دارایی پایه از راه انتقال بازده کل به خریداران سواپ و دیگری کاهش ریسک بازار دارایی پایه فروشنده سواپ از طریق جبران زیان کاهش ارزش دارائی پایه به وسیله خریدار سواپ . علاوه بر این، منافع متعددی هم در استفاده از این نوع سواپ به جای خرید دارایی پایه برای سرمایه گذار مترتب است؛ اول آنکه لازم نیست خریدار سواپ شخصاً درباره تأمین مالی خرید دارائی پایه اقدام کند؛ لیکن در عوض مبلغی را به فروشنده سواپ درازای دریافت بازده کل ناشی از دارائی پایه می پردازد. دوم آنکه خریدار سواپ می تواند از بهترین اقدام فروشنده سوآپ در تهیه دارائی پایه نفع ببرد، سوم آنکه خریدار سواپ در معرض همان میزان خطر اقتصادی ناشی از یک سبد متنوع از دارائی ها در یک معامله سواپ است که در معامله های بازار نقدی به دست می آید. به این وسیله سواپ بازده کل نسبت به بازار نقد، ابزار بسیار مؤثرتری خواهد بود. چهارم آنکه خریدار سواپ، در خرید یک دارائی هم زمان با ریسک اعتباری مثل اوراق قرضه شرکتی در بازار مواجه با مشکل است و از سوی دیگر در برابر دریافت بازده کل دارایی پایه در معرض دو ریسک اعتباری یا نکول فروشنده سواپ و ریسک تغییر نرخ سود قرار می گیرد.

سواپ نکول اعتباری (Credit Default Swap: CDS)

ازآنجا که مؤسسات مالی، در معرض ریسک عدم بازپرداخت اقساط وام های مشتریان خود قرار دارند، به منظور صیانت از دارائی خود و مصونیت از ریسک عدم پرداخت اقساط وام از سوی مشتریان، از مکانیزم سواپ نکول اعتباری استفاده می کنند. مطابق این ساز و کار حقوقی – مالی، مؤسسات مذکور طی یک قراردادی در جایگاه خریدار سواپ قرارگرفته و با فروشنده سواپ که معمولاً یک مؤسسه بیمه ای است توافق می کنند تا در سررسیدهای معینی، مبلغی مشخصی را به فروشنده پرداخت کنند و متقابلاً، فروشنده نیز متعهد می گردد که در صورت عدم پرداخت اقساط مشتریان به موسسه مالی، وی در راستای اجرای قرارداد نکول اعتباری در سقف تعهدی که به موجب این قرارداد پذیرفته، معادل آنچه که مشتری موسسه نپرداخته است، جبران کند. در  این نوع سواپ، طرف خریدار، اجرتی را بصورت دوره ای به طرف فروشنده در برابر تعهد وی به پرداخت مبلغ مشخصی در آینده و در صورت بروز حادثه ای موردتوافق (مانند نکول)، پرداخت می کند. این قرارداد، مانند بیمه است که طی آن، صاحبان دارائی ها آن ها را درازای مبلغی بصورت دوره ای بیمه می کنند. تفاوت اصلی بین «سواپ نکول اعتباری» و «سواپ نرخ بازده کل» در این است که سوآپ نکول اعتباری از دارائی، در برابر بروز یک اتفاق خاص، محافظت می کند؛ در حالی که سواپ نرخ بازده کل از دارائی، در برابر کاهش ارزش احتمالی آینده آن حفاظت می کند. به عبارت دیگر، در حالی که اولی بصورت ابزار مشتقه اعتباری است، دومی هیچ گاه بصورت یک مشتقه اعتباری مطرح نمی باشد.

سوآپ کالا (commodity swaps) و سایر انواع سوآپ

مشابه آنچه در مورد سواپ ارزی، سواپ نرخ بهره و سواپ سهام ملاحظه شد می توان بر روی کالاها و هر چیز دیگری با نتایج تصادفی که شرکت ها، نهادهای مالی و یا اشخاص با آن مواجه هستند، قرارداد سواپ تعریف نمود.  سواپ کالا بسیار رایج است. برای مثال، شرکت های هواپیمایی برای خرید سوخت موردنیاز خود در آینده وارد قرارداد سو آپ می شوند. طی قرارداد مذکور آن ها مبالغ ثابتی را به طرف مقابل سواپ پرداخت کرده و در عوض، طرف مقابل هم مبالغی را بر مبنای قیمت سوخت به آن ها می پردازد. همچنین استفاده از سواپ برای تثبیت قیمت طلا، فلزات گران بها و یا گاز طبیعی نیز بسیار متداول است. هدف از این قراردادها تثبیت قیمت خرید یا فروش کالاهای مذکور است. مضافاً این که، می توان قراردادهای سواپ را برای کالاهای غیرقابل ذخیره سازی نظیر برق و با آب و هوا نیز استفاده کرد. در مورد سواپ آب و هوا، مبالغ پرداختی برحسب معیار خاصی از سنجش آب و هوا نظیر میزان بارش، دما و یا خسارت های ناشی از تغییرات آب و هوایی پرداخت می شود. قراردادهای سوآپ یا معاوضه نفتی، از سنخ قراردادهای معاوضه کالاست. درواقع رایج ترین نوع قراردادهای معاوضه کالا، قرارداد سواپ نفتی است. ایران به لحاظ موقعیت استراتژیکی و دسترسی به آبراه های بین المللی و خطوط لوله بسیار گسترده نفتی، موقعیت ویژه ای برای سواپ نفت و فرآورده های نفتی کشورهای آسیای میانه دارد.