داستان گردش پول بین مردم جهان و دست و پنجه نرم کردن با مشکلاتی که این جا به جایی ها برایشان ایجاد می کرد، سردرازی دارد. هر بار که یک مشکل ایجاد می شد، با راه حلی بهتر جایگزین می گشت. روزهای طولانی، سال ها و قرن ها یکی پس از دیگری گذشتند و در این میان، هوشمندی انسان به او کمک کرد تا به شکل کامل تری از گردش پول دست پیدا کند. حواله یکی از همان هوشمندی ها و پیشرفتی بسیار بزرگ به شمار می رفت. در این مقاله از خانه سرمایه به سراغ حواله ها می رویم تا از سازوکار این ابزار مالی سر درآوریم.
گری کاسپاروف، استاد بزرگ شطرنج، قهرمان سابق شطرنج جهان، نویسنده و فعال سیاسی روس
در پایان روز، همه چیز راجع به پول است.
حواله چیست؟
حواله یک ابزار مالی است که از آن برای انتقال اعتبار یا مسئولیت بدهی استفاده می شود. سازوکار حواله ها به دلیل امن نبودن مسیرهای تجاری شکل گرفت. راهزنان چون می دانستند تاجرها همیشه پول زیادی به همراه دارند، از هر شگردی برای به دست آوردن آن پول استفاده می کردند. در ابتدا تجار به این فکر افتادند که با استخدام افراد کارآزموده و شمشیرزنان ماهر در مقابل راهزنان از خود و اموالشان محافظت کنند. اما این مورد هم راه به جایی نبرد و روند غارت اموال و سکه ها همچنان ادامه داشت. در این گیرودار بود که تجار، پای معتمدین شهرها را وسط کشیدند و شروع به ساخت یک زنجیره انتقال پول منحصر به فرد و ایمن کردند؛ زنجیره ای که به آن ها این امکان را می داد تا بدون نگرانی از غارت شدن، پول خود را به شهر دیگری منتقل کنند و فعالیت های تجاری شان را در بستری امن که دست راهزنان به آن نمی رسید ادامه دهند. سیستم حواله به این ترتیب بود که یک تاجر، قبل از حرکت کردن نزد یکی از افراد این زنجیره انتقال در شهر محل سکونش می رفت و به اندازه پولی که در مقصد نیاز داشت به او سکه می داد. آن فرد نیز روی یک برگه نامه ای برای کسی که زنجیره شهر مقصد به شمار می رفت می نوشت با این درون مایه که: «همکار محترم شهر فلانی، فلان تاجر ۳۰۰ سکه نزد من گذاشته است. در ازای دریافت این نامه، ۳۰۰ سکه به او بدهید.» تاجر، نامه را می گرفت و بعد از رسیدن به مقصد، آن را به فرد مشخص شده در شهر تحویل می داد و پولش را می گرفت. در حقیقت، این زنجیره نوعی سیستم کسب درآمد جدید به شمار می رفت. روش درآمدزایی هم به این ترتیب بود که در ازای این نقل و انتقال، مقداری پول از هر فرد دریافت می کردند. هرچند وقت یک بار نیز افراد این زنجیره در شهرهای مختلف، دورهم جمع می شدند و شروع به حساب و کتاب می کردند. بخش بزرگی از این حساب و کتاب، بدون جابه جا کردن حتی یک سکه و تنها با تهاتر کردن نامه های حواله صورت می گرفت. وقتی هم که نامه ها دیگر کافی نبودند، باقی مانده را به صورت نقدی باهم حساب می کردند. قوانین حواله نویسی روز به روز کامل تر می شدند و نیاز به افراد ماهر در این زمینه نیز افزایش پیدا می کرد. به همین دلیل شغلی جدید به نام «حواله نویس» در میان تاجران ایجاد شد. افراد آن زنجیره مالی نیز به «حواله داران» تبدیل شدند.
خاستگاه حواله کجاست؟
طبق آنچه در متن های تاریخی آمده، تاجران عرب، بزرگ ترین گروهی بودند که از ابزار حواله استفاده می کردند. با گسترش فعالیت تاجران عرب، پای اروپایی ها هم به این میدان باز شد. یهودیان فلورانس، اولین گروه از اروپایی ها بودند که در معامله های خود از حواله استفاده کردند. اوج استفاده از این ابزار در میان اروپایی ها به قرن سیزدهم میلادی بازمی گردد. در آن زمان، تاجران ساکن در منطقه لومباردی ایتالیا حسابی جداگانه روی حواله ها باز می کردند؛ به اندازه ای که تجارتشان را وابسته به سیستم حواله ها می دیدند. زمانی که تجارت از راه دریا ها رونق زیادی پیدا کرد، کم کم پای حواله های بین المللی نیز به این ماجرا باز شد.
حواله و برات چه فرقی باهم دارند؟
برات، واژه ای فارسی و به معنای حواله است. در حقیقت، حواله و برات یکی هستند. ریشه واژه برات را به «برای تو» نسبت می دهند؛ یعنی با این سند، آنچه مال من است از آن تو خواهد شد. ایران در حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد دارای سیستم بانکداری بود. شاهدی کوچک بر آن، لوح های به دست آمده از دوران امپراتوری کوروش کبیر است که در آن نام بانک «اگیبی و پسران» به چشم می خورد. درنتیجه، این ادعا که تاجران عرب، اولین مخترعان برات بودند، دیدگاهی یک جانبه و به دور از انصاف است.
داستان حواله در ادبیات
هر مفهومی، اثر خود را بر جان کلام می گذارد. این مورد درباره ابزارهای مالی که در دسترس عموم مردم بودند، بسیار بیشتر است. در ادبیات کوچه و بازار، ضرب المثل های جالبی در مورد حواله وجود دارد. برخی از آن ها را باهم می خوانیم:
- حواله سر خرمن
کنایه از عهدی دارد که وفا نمیشود.
- حواله روی یخ یا براتش را روی یخ نوشتند
به معنی قطع امید کردن از به دست آوردن چیزی که یک فرد آن را بسیار می خواسته است.
- خدا روزیت رو جای دیگه حواله کنه
کنایه از اینکه اینجا چیزی که می خواهی را به دست نخواهی آورد.
- بگذار دم کوزه و آبش را بخور
این ضرب المثل با این که به طور مستقیم واژه برات را در خود ندارد اما در پاسخ به کسی گفته می شود که حواله ای نامعتبر در دست دارد و به سراغ وصولش آمده است! مثلاً وقتی یک فارغ التحصیل می خواهد از مدرکش که به نوعی حواله دریافت شغل بوده استفاده کند. به او می گویند: «مدرکت را بگذار دم کوزه و آبش را بخور»
- به خدا حواله ات کردم
در واقع نوعی نفرین به شمار می رود که فرد را به عذاب الهی به خاطر کار بد یا ظلمی که کرده حواله می دهند. ردپای برات در میان شعرای قرن ۴ هجری به بعد، کاملاً آشکار است. در میان این شاعران، مولوی، لیستی بلندبالا از واژه برات در کارنامه اش دارد. در این شعرها، به طور مستقیم به معنای برات و حواله یعنی همان اعتبار دریافت یک ارزش، اشاره شده است. به گلچینی از این شعرها توجه بفرمایید:
- مولانا: منویس بر این و آن براتم / بگذار طریق امتحانی
- مولانا: به طبیبش چه حواله کنی ای آب حیات / از همان جا که رسد درد همان جاست دوا
- عطار: از فضل خودنویس برات نجات من / بر من ببخش و بر عمل من مده جزا
- حافظ: قومی دگر حواله به تقدیر می کنند / فی الجمله اعتماد مکن بر ثبات دهر
- خیام: با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل / چرخ از تو هزار بار بیچاره تر است
- نظامی: آن روز که هفت ساله بودی / چون گل به چمن حواله بودی
مزیت های برات کدامند؟
حواله را می توان تحولی در سیستم اقتصادی بشر به شمار آورد. بیایید نگاهی به نکته های مثبت برات بیندازیم.
- عدم نیاز به جابه جایی مستقیم پول
با در اختیار داشتن برات، دیگر نیازی به جابه جا کردن پول نقد نخواهید داشت.
- افزایش امنیت در معامله ها
وقتی پول نقدی در کار نباشد، دزدی هم در کار نخواهد بود.
- راحتی در مبادله
استفاده از حواله ها به دلیل سازوکار ساده ای که دارند باعث رونق تجارت و اقتصاد می شود.
- انبارش راحت
بدون شک، نگهداری از ۱۰۰ ورقه کاغذ که ارزشی معادل ۱۰ میلیارد تومان دارند بسیار راحت تر از نگه داشتن ۱۰ میلیارد پول نقد است.
- افزایش توانایی خلق پول
با گسترش استفاده از حواله در معامله ها، فرایند سرمایه گذاری، کسب سود و تولید پول، بسیار بیشتر از گذشته شد. درواقع می توان با یک برگه کاغذ که تنها اعتبارش را به دوش می کشد، اعتباری تازه ساخت!
مشکلات استفاده از حواله
باوجود پتانسیل های بسیار زیادی که حواله ها در اختیار تاجران گذشتند اما با این حال، نمی توان چشم بسته از آن استفاده کرد. در نظر گرفتن نقطه های ضعف یا مشکلاتی که حواله ها دارند یا ایجاد می کنند امکان انجام معامله هایی هوشمندانه تر را در اختیارمان قرار می دهد.
- شفاف نبودن سیستم حواله ها
بیشتر حواله ها به صورت قانونی ثبت نمی شوند. از طرفی، کسانی که به عنوان صادرکننده برات شناخته می شوند می توانند حتی بدون داشتن یک ریال، حواله های میلیونی و حتی میلیاردی را در اختیار مردم قرار دهند. به همین دلیل، شفاف نبودن این سیستم می تواند مشکلاتی همچون کلاه برداری و از بین رفتن اعتبار شخص را به دنبال داشته باشد.
وارن بافت
۲۰ سال طول می کشد تا برای خود شهرتی دست و پا کنی و پنج دقیقه طول می کشد تا آن را نابود کنی. اگر در موردش فکر کنی، کارها را به شیوه ای متفاوت انجام خواهی داد.
- امنیت کم در حواله
امنیت و حواله، چاقویی دو لبه هستند. باوجود آنکه کمی قبل تر از امنیت به عنوان نقطه ای مثبت در حواله ها سخن گفتیم اما به دلیل ضعف قانونی در مورد حواله، گاهی لازم می شود در هنگام صادر کردن و دریافت کردن حواله ها شاهدی را با خود به همراه داشته باشیم.
- به وجود آمدن حواله های تقلبی
حواله ها کاغذی ساده هستند که کلاه برداران به راحتی می توانند آن ها را دست کاری کرده و نمونه هایی تقلبی از آن را در اختیارتان قرار دهند. در اختیار داشتن برات تقلبی نیز با در دست گرفتن یک تکه کاغذ خط خطی هیچ تفاوتی ندارد.
- کاهش ارزش واقعی حواله ها در طول زمان
در طول زمان، ارزش پول کشورها کم یا زیاد می شود. به دنبال آن ارزش حواله ها نیز بالا و پایین می رود.
- انتشار حواله بدون پشتوانه
اگر حواله ها بدون وجود پشتوانه مالی واقعی منتشر شوند، می توانند مشکلات اقتصادی جدی را در جامعه ایجاد کنند.
حواله و قانون
حواله ای که در میان تاجران عرب رواج داشت، قانون نوشته شده ای را دنبال نمی کرد؛ اما کاملاً بی قانون هم نبود. درواقع، آن ها به قانون های نانوشته ای که بین خودشان در مورد حواله ها داشتند عمل می کردند. کم کم با گسترش استفاده از حواله، نکته های جدیدی در این مورد به وجود آمد. مثلاً این که فرد صاحب برات وقتی به مقصد خود می رسید به جای رفتن پیش یکی از افراد زنجیره و نقد کردن حواله، برگه حواله را به عنوان پول در نظر می گرفت و آن را خرج می کرد. یا این که مردم به جای جابه جا کردن پول، ارزش حواله ها را بین هم جابه جا می کردند. از طرفی، پای برات های دولتی هم به این میدان باز شد. مثلاً «رشیدالدین فضل الله همدانی» نویسنده کتاب «جامع التواریخ» و از وزیران دربار ایلخانی – در قرن هفتم هجری شمسی – در مورد برات های دولتی سخن گفته و تاکید داشته که تمام برات های دولتی زمان او باید با مُهری خاص تایید شوند. کشورهایی مثل انگلستان، اسکاتلند و ایرلند، سردمدار قانون گذاری حواله ها و جزو اولین ها به شمار می روند. در ایران نیز ماده ۲۲۳ تا ۳۰۶ از باب چهارم قانون تجارت در مورد حواله ها است. در ماده ۲۲۳، هشت نکته کلیدی عنوان شده که هر برات معتبری باید آن ها را داشته باشد. در این ماده می خوانیم که برات علاوه بر امضا یا مهر برات دهنده باید دارای شرایط زیر باشد:
- باید واژه «برات» روی برگه نوشته شده باشد.
- تاریخ نوشتن برات باید به تفکیک روز و ماه و سال درج شود.
- اسم شخصی که باید برات را تأدیه کند. (نام فردی که باید به محتوای حواله عمل کند یا مبلغ برات را پرداخت کند روی آن مشخص شده باشد.)
- تعیین مبلغ برات (مبلغ حواله باید به طور مشخص روی آن درج شده باشد.)
- تاریخ تأدیه وجه برات (تاریخ سررسید و پرداخت حواله باید مشخص و روشن روی برگه برات نوشته شده باشد.)
- مکان تأدیه وجه برات، اعم از این که محل اقامت محال علیه باشد یا محل دیگر. (مکان دریافت یا نقد شدن حواله یا باید محلی باشد که طرف حواله آنجا اقامت دارد یا محل دیگری باشد)
- اسم شخصی که برات در وجه یا حواله کرد او پرداخته می شود. (نام شخصی که وجه حواله به او پرداخت میشود نیز باید روی حواله نوشته شده باشد)
- تصریح به این که برات، نسخه اول یا دوم یا سوم یا چهارم الی آخر است
مسئله دیگری که در بخش حقوقی برات به آن پرداخته شده است، «ظهر نویسی» یا «پشت نویسی» و در اصطلاح انگلیسی اش «Endorsement» آن است. اجازه بدهید با یک مثال، این مورد را روشن تر کنیم. تصور کنید که فردی حواله ای ۱۰ میلیون تومانی برایتان می نویسد. شما به جای نقد کردن این برات، آن را در عوض بدهی تان به فرد دیگری می دهید. برای این که فرد مورد نظرتان بتواند از حواله شما استفاده کرده و آن را نقد کند باید طی یک اطلاعیه، حق بستانکاری خود را به آن فرد منتقل کنید. تنها جای خالی برای نوشتن این ادعا، پشت سفید برگه برات است. شاید آن فرد نیز به جای نقد کردن حواله ای که از شما گرفته آن را دوباره پشت نویسی کند و به فرد دیگری تحویل دهد. به همین دلیل، قانون هایی برای انجام درست این کار پیش بینی شده است. یادتان باشد، حواله تان را در وجه حامل ننویسید چون طبق قانون تجارت ایران، این کار ممنوع است.
جایگاه حواله در اقتصاد جهان
حواله نیز همچون تهاتر، در گروه اقتصاد خاکستری قرار می گیرد. چون فرایند گردش این ابزار مالی در هیچ سیستمی ثبت نمی شود، به همین دلیل توسط نهادهای دولتی قابل ردگیری نیست. این مورد، هم می تواند در قامت یک مشکل و هم در شمایل فرصت ظاهر شود. مثلاً کسانی که کارهای خلاف قانون انجام می دهند می توانند به سادگی با استفاده از برات، به نقل و انتقال پول بین خودشان بپردازند بدون اینکه نگرانی از بابت گیر افتادن داشته باشند. از طرفی کار با حواله ها می تواند در نگاه یک تاجر، بسیار سودمند باشد؛ چون بدون اینکه نیاز به پرداخت مالیات داشته باشد به داد و ستد می پردازد.
داستان برات در قرن ۲۱
سیستم حواله ها به علت مزیت هایی که داشتند در طول تاریخ به قدرت خود باقی ماندند و در این میان دستخوش تغییرهای جالبی شدند. هرکدام از ما بسیار بیشتر از آنچه فکرش را می کنیم با حواله ها در ارتباط هستیم. نمونه های زیر به ما کمک می کنند تا به درک عمیق تری از کاربرد حواله ها در دوران خودمان برسیم.
- خرید و فروش در بازار سهام
شاید در نگاه اول این طور به نظر نرسد اما معامله در بورس نیز کار با حواله ها به شمار می رود. اگر نگاهی به روند کار در بورس بیندازیم درک آن برایمان راحت تر می شود. به هنگام عرضه اولیه، شخص های حقیقی و حقوقی مبلغ مشخصی را پرداخت کرده و در مقابل آن سندی دریافت می کنند. این سند که نشان دهنده مالکیت آن ها بر تعداد مشخصی از سهام یک شرکت است در بازار ثانویه به عنوان یک حواله بدهی، قابل معامله خواهد بود. البته در این حواله ها ارزش سند شناور است. یعنی سهامی که مثلاً امروز ۱۰ هزار تومان ارزش دارد، ممکن است فردا ۲۰ هزار یا ۵ هزار تومان ارزش داشته باشد. اما بازهم در شمار حواله ها قرار می گیرد.
- حواله پیش فروش خودرو
این مورد معرف حضور همه ایرانی ها است. ما به شرکت خودروسازی مبلغ مشخصی برای خرید اتومبیلی پرداخت می کنیم که هنوز ساخته نشده است. در مقابل، شرکت خودروسازی نیز حواله ای که نشان دهنده پرداخت آن مبلغ توسط ما است را در اختیارمان قرار می دهد. با این که به نظر همه چیز روی هوا است اما این سیستم هنوز هم برای شرکت های خودروسازی کارآمد است. جالب اینجا است که انتقال حواله های خودرو بین مردم بسیار شایع تر از تحویل خودرو توسط سازنده به خریدار است. به این ترتیب که مردم، حواله خودروی خود را باقیمتی بیشتر می فروشند و از این راه سود می کنند. حتی در این مورد بازار سیاه هم وجود دارد.
- حواله ارزی
ارسال پول به خارج از کشور در بیشتر موارد با استفاده از سیستم حواله انجام می گیرد. این مورد به خصوص در سال های اخیر بسیار موردتوجه قرارگرفته است. چون میزان ارز قابل حمل به خارج از کشور محدودشده است و بسیاری از هم وطنانمان برای اینکه ارز کافی در کشور مقصد داشته باشند از ابزار حواله استفاده می کنند. گذشته از این افراد زیادی هستند که برای فرزندان یا اعضای خانواده خود در خارج از کشور پول می فرستند. استفاده از سیستم برات، بهترین و گاهی تنها راه برای انجام این نقل و انتقال مالی به شمار می رود. اگر ایران را به عنوان کشور مبدأ در نظر بگیریم برای ارسال ارز به خارج از کشور باید اختلاف قیمت تبدیل ارز را محاسبه کرده و به میزانی که در کشور مقصد ارز نیاز داریم به شرکت واسطه تومان بدهیم و از آن طرف، ارز کشور مقصد را به میزان پول پرداختی دریافت کنیم. ناگفته نماند که در این میان شرکت های واسطه بین ۲۵ تا ۶۰ دلار کارمزد دریافت می کنند. اصلاح «حواله سوئیفت» نیز در همین بخش جای می گیرد.
- بن های خرید
حتماً شما هم شرکت هایی را سراغ دارید که به کارمندان خود بن خرید از یک فروشگاه خاص را می دهند. این بن ها در واقع همان حواله خرید هستند. کارمند با در دست داشتن بن ها به فروشگاه مشخص شده می رود و تا سقفی که اعتبار بن ها به او اجازه دهد، خرید می کند و در عوض پول نقد، بن خود را به فروشگاه تحویل می دهد. مسئول فروشگاه نیز در زمان مشخصی بن های جمع آوری شده را به نماینده شرکت تحویل داده و پول خود را دریافت می کند.
- کارت بانکی
شاید برایتان جالب باشد که حتی افتتاح حساب جاری در یک بانک نیز نشانه ورود به سیستم حواله ها است. اگر مثال تاجر را به یاد داشته باشید، در این سیستم، بانک در نقش حواله دار و شما در نقش گیرنده حواله هستید. وقتی با باز کردن حساب در بانک، پول خود را به آنجا منتقل می کنید، در عوض این کار، یک کارت به شما می دهند. اعتبار آن کارت، به میزان پولی که در بانک گذاشتید افزایش یا کاهش پیدا می کند. شما به هنگام خرید، به جای خرج کردن پول نقد، کارت خود را در دستگاه کارت خوان می کشید. یعنی در حقیقت، اعتبار حواله خود را خرج می کنید. بانک هم در دوره های زمانی مشخص با فروشندگانی که دستگاه های کارت خوان دارند، تسویه حساب می کند. نکته جالب تر اینجا است که با ورود تکنولوژی، برخی از حواله دارها کاملاً ماشینی شدند. مثلاً خودپرداز، یک حواله دار ماشینی است که هر وقت بخواهید، برات شما را یعنی همان کارت بانکی تان را به پول نقد تبدیل می کند. در واقع سایر مفهوم های مالی مانند کارت اعتباری، کارت هدیه و حتی اسکناس هم جزو حواله ها به شمار می روند. اسکناس، حواله ای است که اعتبارش از قبل مشخص شده است. میزان اعتبار حواله اسکناس، همان عددهای چاپ شده روی آن هستند. مثلاً اسکناس ۵۰ هزارتومانی، حواله ای به ارزش ۵۰ هزار است. همین عدد ۵۰ هزار نیز حواله ای برای نشان دادن میزان ثروت و توانمندی ما است.
- اوراق مشارکت
در برخی از زمان های خاص – مثلاً برای جذب سرمایه – دولت شروع به توزیع اوراق مشارکت می کند. اوراق مشارکت نیز درواقع حواله هایی هستند که توسط بانک مرکزی و دولت به خریداران این اوراق تحویل داده می شوند. درواقع این اوراق، گواهی بدهی دولت به افراد به شمار می روند. هر فرد می تواند با ارائه این اوراق به بانک، معادل ارزش ریالی آن را به صورت نقدی دریافت کند.
- بیمه درمانی
بیمه های خدمات درمانی نیز در شمار حواله ها قرار می گیرند. هنگامی که ما به شرکت بیمه، حق بیمه پرداخت می کنیم، در ازای پولی که دادیم، یک دفترچه درمانی یا همان برات می گیریم و با ارائه هر برگ از آن دفترچه، پول کمتری بابت خدمات درمانی پرداخت می کنیم. درواقع هر برگ دفترچه سندی از بدهی بیمه به ما است و مراکز درمانی – مثل بیمارستان ها، درمانگاه ها، داروخانه ها، آزمایشگاه و…. با ارائه این برگه ها به بیمه، پول خود را دریافت می کنند.
جان دی. راکفلر، غول تجاری صنعت نفت و نیکوکار آمریکایی
تنها پرسش در مورد ثروت این است که، با آن چه کار می کنی؟
برات چه تفاوتی با چک و سفته دارد؟
سفته و چک، شکل های مدرن تری از برات هستند که بعد از آن شکل گرفتند. اما با این وجود تفاوت هایی با برات دارند.
- برای استفاده از چک باید دسته چک داشت و برای این کار باید مبلغی را در بانک سپرده گذاری کرد. اما در مورد برات و سفته چنین چیزی موردنیاز نیست. شما بدون آنکه پولی در حساب داشته باشید می توانید سفته یا حواله صادر کرده و در آینده به معادل ارزشی که نوشتید، پول نقد تهیه کنید.
- اگر شما چکی داشته باشید و بعد از مراجعه به بانک برای نقد کردنش با حساب خالی مواجه شوید، به راحتی می توانید چک را برگشت زده و علیه صادرکننده چک، شکایت کیفری مطرح کنید. ولی در مورد برات و سفته نمی توان شکایت کیفری مطرح کرد. اما می توانید از طریق حقوقی برای این کار اقدام کنید.
- چک، ابزاری برای پرداخت پول درزمانی بسیار نزدیک اما نامعین است. مثلاً شما یک دستگاه یخچال می خرید و پول آن را با چک پرداخت می کنید. فروشنده نیز ممکن است ۵ دقیقه بعد از رفتن شما یا حتی ۳ ماه دیگر برای وصول طلبش به بانک مراجعه کند. اما برات، ابزاری برای پرداخت در آینده ای معین هستند.
- نوشتن برات در وجه حامل ممنوع است. اما کشیدن چک در وجه حامل مانعی ندارد.
- شخص پرداخت کننده وجه در مورد چک، تنها و تنها بانک است. اما در مورد برات، شخص پرداخت کننده، هر فرد حقیقی و حقوقی را شامل می شود.
مسیر مشترک ارز و حواله
باوجود شباهت هایی که بین پول و ارز وجود دارد اما این دو مفهومی متفاوت از یکدیگر دارند. ارز را می توان حواله یک اعتبار دانست. یا به زبان ساده تر، ارز همان حواله ای است که به پشتوانه موجودی پول صادر می شود. درواقع می توان گفت که حواله های ابتدایی – که بیشتر تاجران به جای نقد کردن حواله ها به دنبال خرج کردنشان بودند – ریشه ارزهای کنونی را تشکیل می دهند. این ماجرا در مورد ارزهای دیجیتالی مثل بیت کوین یا ریپل نیز برقرار است. درواقع ارزهای دیجیتال، حواله هایی غیر فیزیکی هستند که یک اعتبار را به دوش می کشند.
حواله بدون پشتوانه، شیوه ای هوشمند اما خطرناک برای خرج کردن پول
حواله بدون پشتوانه، یکی از روش های استفاده از ابزار برات بود که با گذشت زمان ایجاد شد. در این سیستم، حواله دار، حواله ای در وجه مشخص به یک فرد می دهد بدون آن که فرد مورد نظر، پولی را نزد حواله دار بگذارد. در این صورت، اعتبار حواله نه به پول بلکه به اعتبار حواله دهنده برمی گردد. نمونه این مورد را می توان در چک های رمزدار یا تضمین شده که بانک ها به برخی از مشتریان خود می دهند مشاهده کرد. در این مثال، حواله دار همان بانک و مشتری، همان گیرنده برات است. بانک به عنوان ضامن نقد شوندگی آن چک، اعتباری دوچندان به آن می دهد. اما این سیستم نیز دردسرهای خاص خودش را دارد. مثلاً اگر بانک مرکزی به عنوان بزرگ ترین حواله دار ایران، بدون وجود پشتوانه – مثل طلا و نقره – شروع به چاپ اسکناس کند، یعنی درواقع حواله های بدون پشتوانه را در میان مردم توزیع کرده است. اگر به هر دلیلی، بانک نتواند پشتوانه لازم را تأمین کند، موجی از تورم در جامعه ایجاد می شود.
اعتبار اسنادی چه تفاوتی با حواله دارند؟
«Letter of Credit یا LC» یا به زبان خودمان اعتبارنامه، سندی است که بیشتر در معامله های بین المللی یا بسیار بزرگ از آن استفاده می شود. در این وضعیت، بانک به عنوان یک حواله دار امین به فروشنده یا طرف دوم معامله تضمین می دهد که پول خود را دریافت خواهد کرد. از آن طرف، بانک تنها زمانی پول را به فروشنده پرداخت می کند که خریدار، جنس خود را تحویل گرفته باشد. می توان اعتبار اسنادی را همان حواله در نظر گرفت. البته در این معامله، بانک تنها ضمانت پرداخت به فروشنده را بر عهده می گیرد و در مورد کلاه برداری هایی که ممکن است فروشنده بر سر خریدار بیاورد کاری نمی کند. مثلاً ممکن است طبق چیزی که بانک واسطه می خواهد، فروشنده جنس را در زمان تعیین شده به خریدار تحویل دهد اما به جای کالاهایی که با خریدار قرار گذاشته بودند، جنس هایی معیوب یا بی کیفیت و حتی جعبه هایی خالی به او تحویل بدهد. مثال دیگر از خطرهای استفاده از اعتبارنامه وسعتی بسیار بزرگ تر دارد. مثلاً اگر در کشوری که سند اعتبارنامه صادرشده، جنگی دربگیرد یا دولت آن کشور با کشور فروشنده و خریدار دچار مشکل شود، در بهترین حالت، تمام سرمایه خریدار تا زمانی نامعلوم بلوکه می شود.
حواله در ماشین زمان
سیستم های مالی، همواره در حال پیشرفت هستند و ابزارهای جدید برای راحتی و افزایش امنیت مردم ساخته می شوند و خواهند شد. حواله یکی از ابزارهای مالی کهن به شمار می رود. شاید در آینده قانون های محکم تری در مورد حواله ها نوشته شود و حتی شاید، ابزار جدیدی به طور کامل جای آن را بگیرد. نکته مهم این است که با تغییرات همراه شویم و ذهنمان را به روی ابزارهای جدیدی که به وجود می آیند باز نگه داریم. خلاصه ای از آنچه باهم گفتیم:
- حواله، ابزاری مالی است که به موجب آن بدهی از فردی به فرد دیگر منتقل می شود.
- برات، همان حواله است.
- اصطلاح ها و ضرب المثل های زیادی در ادبیات فارسی در مورد برات و حواله وجود دارد. مثلاً این بیت از عطار نیشابوری که می گوید: «نظری به کار من کن که ز دست رفت کارم / به کسم مکن حواله که به جز تو کس ندارم»
- مزیت های برات را می توان در عدم نیاز به جابه جا کردن پول، افزایش امنیت در معامله ها، راحتی در مبادله ها، انبارش راحت و افزایش توانایی خلق پول دانست.
- برات مشکلاتی هم دارد. مثل شفاف نبودن سیستم حواله ها، امنیت مالی محدود، به وجود آمدن حواله های تقلبی، کاهش ارزش واقعی حواله ها در طول زمان و انتشار حواله های بدون پشتوانه.
- باب چهارم قانون تجارت ایران از ماده ۲۲۳ تا ۳۰۶ به موضوع برات یا همان حواله پرداخته است.
- پشت نویسی حواله ها امکان انتقال اعتبار آن ها را به دیگران فراهم می کند.
- برات، به دلیل شفاف نبودن سیستم مالی اش همچون تهاتر در شمار اقتصاد خاکستری قرار می گیرد.
- حواله ها همیشه به صورت یک سند تعریف شده نیستند. سیستم هایی مثل خرید و فروش سهام، حواله پیش فروش خودرو، حواله ارزی، بن های خرید، کارت بانکی، اوراق مشارکت و بیمه درمانی نیز سازوکار حواله ها را دنبال می کنند.
- باوجود شباهت های ظاهری و فنی اما حواله، چک و سفته باهم تفاوت هایی دارند.
- ارز، پول نیست؛ ارز حواله ای است که به پشتوانه موجودی پول صادر می شود.
- حواله بدون پشتوانه، هم سودمند و هم مضر است. سودمند است چون می تواند باعث حل شدن برخی از مشکلات مالی شود و مضر است چون می تواند ورشکستگی و تورم را به دنبال داشته باشد.
- اعتبارنامه، سندی است که شرکت ها از آن برای دادن تضمین پرداخت از طرف خریدار به فروشنده استفاده می کنند. این سند از سوی بانک صادر می شود. در معامله هایی که با استفاده از اعتبارنامه انجام می شوند، بانک، ضامن پرداخت پول به فروشنده کالا خواهد بود.
کمی فکر و تمرین
نظر شما در مورد حواله ها چیست؟ آیا می توانید چند نمونه دیگر از کاربرد حواله ها در زندگی روزمره را مثال بزنید؟
